Heimildir: Saga daganna, Mál og Menning / Árni Björnsson 1993 (Birt með góðfúslegu leyfi útgefenda og höfundar), Viðtöl við fólk og eigin upplifun og fleira sem er minnst er á neðanmáls.

Jól

Jól hefjast nú aðfarakvöld 25. desember. Þau eiga sér á norðurslóðum ævaforna sögu tengda vetrarsólhvörfum. Nafnið er norrænt, og er einnig til í fornensku. Frummerking þess er óljós. Ekki er vitað nákvæmlega hvenær jól voru haldin í heiðnum sið, sennilega með fullu tungli í skammdeginu. Ekki vita menn heldur hvernig þau voru haldin, nema að þau voru drukkin með matar og ölveislum. Buðu íslenskir höfðingjar oft fjölmenni til jóladrykkju. Norræn jól féllu síðar saman við kristna hátíð. Svipuð kristnun heiðinna hátíða um þetta leyti hafði áður átt sér stað suður við Miðjarðarhaf, og var þá ýmist minnst fæðingar krists eða skírnar. Á 4. og 5. öld komst sú venja víðast á að minnast fæðingarinnar 25. desember en skírnarinnar og tilbeiðslu vitringanna 6. janúar, og má þangað rekja jóladagana 13 á Íslandi. Helgi aðfangadagskvölds á rót sína í vöku sem almenn var kvöldið fyrir kaþólskar stórhátíðir enda var oft talið að sólarhringurinn byrjaði á miðjum aftni klukkan sex. Fasta fyrir jól var einnig lögboðin, stundum miðuð við Andrésmessu 30. nóvember, en oftast fjórða sunnudag fyrir jól. Þaðan eru sprottnir aðventusiðir síðari tíma. Mikil þjóðtrú tengist jólum og jólaföstu í miðju íslensku skammdegi.

Íslendingar eru mikil jólabörn. Lega landsins gerir það að verkum að hér er dimmt stóran hluta úr deginum þegar líður að vetrarsólstöðum. Það kann að skýra mikinn áhuga landsmanna á að skreyta húsin sín ljósum. jólum. Upp úr 1. desember fara jólaskreytingar að sjást fyrir alvöru í heimahúsum og flest eru þau orðin fullskreytt um miðjan mánuðinn. Fyrstu tvær vikur desembermánaðar eru mesti annatíminn í jólaundirbúningnum. Á flestum heimilum er mikill bakstur, allt upp í tíu tegundir af smákökum, randalín og  rúllutertubrauð svo eitthvað sé nefnt. Auk þess tilheyrir íslenskum jólaundirbúningi að gera heimilið hreint frá toppi til táar, kaupa gjafir, jólaföt og mat. Mikið er borist á í mat yfir jólahátíðina. Flestir borða reykt svínakjöt og rjúpur. Svínakjötshefðin er komin frá frændum vorum Dönum og er nýleg þar sem svínarækt á Íslandi á sér ekki langa sögu og lengi þurfti heilmikla útsjónarsemi til að komast yfir svínakjöt. Rjúpur eru aftur á móti séríslenskur jólaréttur. Líkt og laufabrauðið var rjúpan upphaflega fátækrakrás og bara borðuð á þeim heimilum sem höfðu ekki efni á að slátra lambi fyrir jólahátíðina. Á jóladag er svo borðað hangikjöt, en það er lambakjöt sem er reykt við sauðatað. Annar algengur réttur á matseðlinum er möndlugrautur sem er hrísgrjónagrautur sem fær nafn sitt af þeim sið að út í hann er sett mandla. Svo verður að borða grautinn þar til einhver bítur í möndluna og fær hinn heppni möndlugjöf.

Þorláksmessa er mikill annadagur hjá flestum. Jólatréð er skreytt, undirbúningur er hafinn við matargerð aðfangadagsins og síðasta skrautið er sett upp. Sumir eru jafnvel enn að ná í síðustu jólagjafirnar og margir nota daginn til að pakka þeim inn. Sú hefð að borða kæsta skötu á Þorláksmessu er upprunnin á Vesturlandi en sífellt fleiri hafa tileinkað sér þann sið. Á aðfangadag setja margir sígrænar skreytingar og logandi kertaljós á leiði ástvina og þá eru kirkjugarðarnir fallegir á að líta baðaðir ljósum. Klukkan sex á aðfangadagskvöld eru svo jólin hringd inn í kirkjum landsins, messur hefjast, kveikt er á ljósunum á jólatrjám í heimahúsum og fólk óskar hvert öðru gleðilegra jóla. Eftir ríkulega máltíð sest heimilisfólkið við jólatréð og gjöfunum er dreift.

Jólin á Borg  - Efni af Borgarættarsíðunni.

Jólasokkar Jóns - Saga af  Borgarættarsíðunni.

Efni frá gestum Jólavefs Júlla.

Orðið Jól.

Orðið jól kemur þegar fyrir í heiðnum sið og var þá notað um miðsvetrarblót, sólhvarfahátíð. Síðar þegar kristni barst til Norðurlanda og fæðingar Krists var minnst á svipuðum tíma færðist heitið á heiðnu hátíðinni yfir á þá kristnu. Í færeysku er notað jól, í dönsku, norsku og sænsku jul. Í norsku er jol upprunalegra, en jul er tekið að láni úr dönsku. Orðið juhla 'hátíð' er fornt tökuorð í finnsku úr norrænu og sýnir háan aldur orðsins. Uppruni orðsins er umdeildur. Elstu germanskar leifar eru í fornensku og gotnesku. Í fornensku eru til myndirnar ol í hvorugkyni og ola í karlkyni, til dæmis rra ola 'fyrsti jólamánuðurinn', það er 'desember' og fterra ola 'eftir jólamánuðinn', það er 'janúar'. Einnig er þar til myndin ili sem notuð var um desember og janúar. Í gotnesku, öðru forngermönsku máli, kemur fyrir á dagatali fruma jiuleis notað um 'nóvember', það er 'fyrir jiuleis, fyrir desember'. Skylt þessum orðum er íslenska orðið ýlir notað um annan mánuð vetrar sem að fornu misseratali hófst 20.-26. nóvember. Sumir vilja tengja þessar orðmyndir indóevrópskum stofni sem merkir 'hjól' og að átt sé við árshringinn. Aðrir giska á tengsl við til dæmis fornindversku ycati 'biður ákaft' og að upphafleg merking hafi þá verið 'bænahátið'. Hvort tveggja er óvíst.

Um þetta má t.d. lesa hjá Ásgeiri Blöndal í Íslenskri orðsifjabók (1989:433) og hjá Bjorvand og Lindeman í Våre arveord (2000:442-443).
 

Jólin í fornöld

 Jésus Kristur fæddist fyrir um 2000 þúsund árum og það ár er í okkar tímatali númer eitt. Þá var enginn á íslandi nema fuglar, fiskar, pöddur og mörg falleg tré. Langa, langa, langa, nær endalausir langa langa afar og ömmur íslendinga voru þá í Noergi, Írlandi og fleiri löndum. Þá héldu menn í menningarlöndunum suður við miðjarðarhafið jól til að fagna frjósemi jarðar, fagna því að sólin snýr við á göngu sinni og lætur blóm og grös vaxa á ný. Menn fögnuðu nýrri fæðingu sólar, þrælarnir fengu að gleðjast með húsbændum sínum og allir fengu nógan mat og drykk. Þetta voru fínar veislur sem stóðu í marga daga , og krakkar fengu að vera með og dansa og fíflast fram á nótt. Þessar veislur voru oft haldnar á fyllu tungli svo að menn og börn gátu dansað í birtunni. Í Rómaveldi var stærsta veislan um jólaleytið helguð guðinum Satúrnusi sem stjórnaði frjósemi jarðar. Þetta voru heiðin jól, en kristnir menn kalla trú þeirra manna sem ekki trúa á Jesúm Krist heiðna trú. Rómaveldi sem réði yfir stórum hluta Evrópu og löndunum í kringum miðjarðarhaf, gerði kristna trú að ríkistrú. En menn vildu ekki hætta að skemmta sér á jólunum, menn vildu ekki hætta við dans, gjafir í mat og víni og dýrlegar leiksýningar á jólunum. Þess vegna var ákveðið að 25. desember , sem í Rómaveldi hafði verið fæðingardagur hinnar ósigrandi sólar, væri fæðingardagur frelsarans Jesú. Réttur fæðingardagur Jesú var löngu gleymdur, en eftir að menn tóku að trúa á þann guð, sem hann boðaði, var Jesú sjálfur kallaður ósigrandi sól og ljós heimsins. Menn  vissu ekki hvenær hann átti afmæli, en trúðu því að hann væri ekki maður með venjulegan afmælisdag eins og við hin, heldur sonur guðs. Hann er í augum þeirra sem á hann trúa ljós jólanna - eins konar jólasól.

 Jól norænna fornmanna

 Fyrir meira en ellefhundruð árum hófst landnám á Íslandi. Þá sigldi fólk í stórum hópum til íslands. Þetta voru norskir og írskir bændur með fjölskyldur sínar, húskarlar, húskonur, og nokkrir víkingar með írska þræla. Norðmennirnir voru flestir heiðnir, en fólkið sem hingað kom frá Írlandi var kristið. Við köllum stundum tímann, áður en við tókum kristna trú, fornöld. Fornöld var lengur á norðurlöndum en í suður Evrópu. Það var ekki fyrr en árið 1000, þegar tíu hundruð ár voru liðin frá fæðingu Jesú, að Íslendingar tóku kristna trú og fóru að halda kristin jól. Þá voru sumar þjóðir suður í Evrópu búnar að hafa þá guðstrú sem Jesú boðaði í mörg hundruð ár. Víkingarnir sem bjuggu innan um friðsama bændur á Norðurlöndum fóru á landnámsöld í grimmilegar ránsferðir suður til Evrópu. Þeir voru villimenn í augum manna í englandi, Írlandi og Frakklandi því þeir rændu klaustur og rupluðu, drápu menn og gerðu aðra að þrælum sínum. En árið 1000 voru kristnar hugmyndir farnar að berast til Norðurlanda frá þjóðunum sunnar í álfunni. Íslendingar tóku þá kristna trú. Þá hættu Íslendingar og Norðurlandabúar að trúa á fornu guðina sína og fengu hinn kristna guð, Jesúm, Maríu og dýrlingana í staðinn.  Fólkið í norðri fór að líta á heiminn með augum kristinna manna. Ótrúlega stutt er  síðan að sá siður lagðist niður að taka þræla, það gerður kristnir menn líka fyrir nokkrum mannsöldrum. En það þykir slæmt sem er gert við mann sjálfan . Kristnum mönnum þótti fyrr á öldum allt í lagi að sækja þræla til Afríku þó að helmingurinn dæi á leiðinni, og halda síðan heilög jól. En kristnum mönnum þótti það aftur á móti mikil villimennska þegar víkingarnir gerðu þá sjálfa að þrælum. Kristnir menn hafa á öllum öldum farið í hræðileg stríð og jörðin verið af blóði á jólum. Mannkindin er því miður ansi gölluð eins og skynsöm börn sjá fljótt þegar þau hugsa um heimsmálin. Sumir eru að springa af spiki og ofáti og henda mat meðan aðrir deyja úr hungri. Á jólunum fær ríka fólkið oft samviskubit og gefur þeim sem eru fátækari peninga fyrir mat og klæðum. Þannig hefur það verið á öllum öldum líka í fornöld. ítið er vitað um jólin áður en norrænir menn, þar á meðal íslendingar, fóru að trúa Jesúm

Aðventukransar
Aðventukransar þeir sem margir útbúa til heimilisskrauts á jólaföstu er tiltölulega ungt fyrirbæri. Suður í Evrópu er að vísu gamall siður að skreyta híbýli sín með sígrænum greinum við hátíðleg tækifæri.
Almennt fóru aðventukransar þó ekki að sjást á Íslandi fyrr en eftir síðari heimsstyrjöld og þá fyrst sem skraut í einstaka búðargluggum eða á veitingahúsum. Þeir breiddumst mjög hægt út og urðu ekki umtalsverð söluvara fyrr en milli 1960-70. Samtímis því færðist í vöxt að fólk byggi til sína eigin aðventukransa. Aðventukransarnir bera fjögur kerti og er kveikt á einu fyrir hvern sunnudag í aðventunni. Guðspjöll sunnudaganna boða komu Drottins. Logandi kertin merkja komu Krists og aðdragandann að henni. Litur aðventunnar er fjólublár.

Fyrsta kertið er Spámannskertið, sem minnir á fyrirheit spámannanna um komu frelsarans.

Annað kertið er Betlehemskertið, og heitir eftir fæðingarbæ Jesús.

Þriðja kertið er Hirðakertið, nefnt eftir hirðingjunum sem fyrstir fengu fregnir um fæðingu frelsarans.

Fjórða kertið er Englakertið, sem minnir okkur á englana sem fluttu fréttina um fæðingu frelsarans.

Um aðventuljós og Gyðingaljós

Jólakveðjurnar.

 
Skömmu eftir stofnun útvarpsins 1930 var farið að lesa jólakveðjur sem voru fyrst ætlaðar hlustendum á Grænlandi og útlendingum búsettum á Íslandi. Í kringum 1940 nefnist þessi dagskrárliður „Jólakveðjur og ávörp til skipa á hafi úti og sveitabýla“. Árið 1943 heyrast jólakveðjurnar fyrst á Þorláksmessu. Árið 1956 er bryddað upp á þeirri nýbreytni að flytja kveðjur frá Íslendingum erlendis. Í dagskrá stendur: „Jólakveðjur frá Íslendingum í Stuttgart og e.t.v. víðar“. Þetta tíðkaðist um nokkurra ára skeið og var jafnan framkvæmt þannig að Íslendingar búsettir erlendis söfnuðust saman á heimili einhvers þeirra og lásu inn á segulband. Kveðjurnar voru síðan sendar með pósti til Íslands og útvarpað kl. 13.00 á jóladag. Ekki hefur varðveist nein upptaka af þessum toga en Matthildingum hefur þótt ástæða til að gantast með dagskrárliðinn á árunum 1970-1972 í Útvarpi Matthildi. Dagskrárliðurinn lagðist af um svipað leyti.
Jólakveðjurnar í núverandi mynd hafa verið á dagskrá Rásar 1 síðustu áratugina og þykir mörgum þær ómissandi við jólaundirbúninginn.

(Heimildir Ruv.is)

Um jólin1932 byrjaði Ríkisútvarpið að senda jóla- og nýárskveðjur og voru þær í fyrstu einkum til sjómanna á hafi úti. Danska útvarpið hafði tekið þennan sið upp fimm árum áður en fór seinna að senda kveðjur til Færeyja og Grænlands. Jólakveðjur íslenska útvarpsins fóru hinsvegar fram úr öllu því sem þekkt var í nálægum löndum. Einkum jukust þær á stríðsárunum þegar fólk sem flykkst hafði úr sveitum í atvinnu á höfuðborgarsvæðinu tók að senda kveðjur heim til sín. Þótti mörgum sem heima sat gott að heyra nafn sitt og heimilisfang hljóma á öldum ljósvakans. Á síðari árum hefur það síðan farið mjög í vöxt að fyrirtæki og stofnanir sendi viðskiptavinum um land allt jólakveðjur sem eru í reynd einskonar auglýsing.

Jólakveðjurnar eru einn af þeim hlutum sem eru til þess að setja punktinn yfir góða aðventu, og eru algjörlega ómissandi, þegar ég var lítill, reyndi ég oft að skrifa niður öll nöfn sem komu fyrir í kveðjunum, þetta var svona til þess að drepa tímann. Og annað skondið ég man alltaf eftir því þegar Yngvar og Gylfi sendu jólakveðjur í alla landshluta. (Júlli)

Jólakveðjur 

Þegar líður að jólum er þeirri spurningu stundum varpað fram hvort nú muni ekki vera brandajól eða öllu heldur stóru brandajól. Þessi spurning var síðast til umræðu í fjölmiðlum árið 1992 þegar jóladag bar upp á föstudag. Jólahelgin lengdist þá um einn dag við það að þriðji í jólum var sunnudagur. En voru þetta stóru brandajól? Í Almanaki Þjóðvinafélagsins árið 1969 var eftirfarandi skýring gefin:

brandajól, jól sem falla þannig við sunnudaga, að margir helgidagar verða í röð. Venjulega haft um það, þegar jóladag ber upp á mánudag. Stundum hefur verið gerður greinarmunur á stóru brandajólum og litlu" brandajólum, en notkun heitanna virðist hafa verið á reiki. Nafnskýring óviss, ef til vill tengt eldibröndum á einhvern hátt. Sunnar í löndum kemur svipað orð fyrir í sambandi við páskaföstuna (Dominica Brandorum: 1. sunnudagur í föstu).

Ætlunin er að bæta nokkru við þessa skýringu með því að rekja helstu heimildir. Sú elsta mun vera minnisblað sem Árni Magnússon ritar, líklega í byrjun 18. aldar (AM 732 a XII 4to). Þar segir að brandajól kalli gamlir menn á Íslandi þegar jóladag ber upp á mánudag, áttadag (nýársdag) á mánudag og þrettándann á laugardag. Árni bætir reyndar við, að sumir telji þá aðeins brandajól, að þetta gerist á hlaupári, en erfitt er að skilja ástæðuna fyrir slíkri reglu. Á þessum tíma og fram til 1770 var þríheilagt á stórhátíðum, svo að þriðji í jólum var helgidagur. Þegar jóladag bar upp á mánudag, urðu því fjórir helgidagar í röð (fjórheilagt).

Önnur heimild, nokkru yngri, er orðabók Jóns Ólafssonar frá Grunnavík (AM 433 fol.), sem rituð er á latínu. Þar segir að brandajól heiti það þegar fjórir helgidagar fari saman. Séu það brandajól meiri, ef sunnudagurinn fari á undan fyrsta jóladegi, en brandajól minni, ef sunnudagurinn fari á eftir þriðja degi jóla. Þetta mun ritað um miðja 18. öld.

Næst er brandajóla getið í íslensk-latnesk-danskri orðabók sem séra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal samdi á árunum 1770-1785. Þar segir að brandajól séu þegar dagurinn fyrir fyrsta jóladag eða dagurinn eftir þriðja í jólum sé sunnudagur. Er það sama skýring og hjá Grunnavíkur-Jóni, nema hvað Björn minnist hvorki á stóru né litlu brandajól. Tæpri öld síðar vitnar Eiríkur Jónsson í þessa heimild í orðabók sinni (Oldnordisk Ordbog, 1863), en bætir því við, að frekar séu það brandajól ef jóladagur sé föstudagur eða mánudagur. Eiríkur tekur þarna tillit til þess að þriðji í jólum er ekki lengur helgidagur og breytir skilgreiningunni samkvæmt því.

Árið 1878 ritar Jón Sigurðsson grein um almanak, árstíðir og merkidaga í Almanak Þjóðvinafélagsins. Jón minnist á brandajól og segir, eins og Árni Magnússon, að menn hafi kallað það brandajól þegar jóladag bar upp á mánudag. Jón nefnir, að sérstök helgi hafi áður fyrr verið á áttadegi jóla og þrettándanum, og hafi þessar helgar báðar lengst um einn dag á brandajólum. Það, að allar helgarnar þrjár lengist á brandajólum, kemur líka óbeint fram á minnisblaði Árna Magnússonar.

Snemma á þessari öld ritar séra Jónas Jónasson frá Hrafnagili (d. 1916) um orðið brandajól (Íslenskir þjóðhættir, útg. 1934, bls. 207). Jónas segir, að fyrir 1770 hafi það heitið brandajól þegar fjórheilagt varð, hvort sem það bar þannig til að jóladagur féll á mánudag eða fimmtudag. Heimildar getur Jónas ekki, en Sigfús Blöndal gefur sömu skýringu í Íslensk-danskri orðabók (1924) og vitnar í orðabók Björns í Sauðlauksdal.

Jónas frá Hrafnagili segir enn fremur, að eftir að jólahelgin var stytt, árið 1770, hafi menn kallað það brandajól þegar þríheilagt varð, þ.e. þegar jóladag bar upp á mánudag eða föstudag, en hina fornu fjórhelgi hafi menn kallað brandajól hin stóru. En Jónas segir líka, að menn hafi stundum kallað það stóru brandajól þegar jóladag bar upp á þriðjudag, svo að þarna eru komnar tvær skýringar á nafngiftinni stóru brandajól og hvorug þeirra fellur saman við hina eldri skýringu Jóns frá Grunnavík. Nýjustu skýringuna er að finna hjá Sigfúsi Blöndal sem segir að nú heiti það stóru brandajól þegar jóladag beri upp á föstudag og helgidagar verði fjórir í röð. Sigfús telur aðfangadaginn greinilega með helgidögum þótt hin kirkjulega helgi hefjist ekki fyrr en á miðjum aftni (kl. 18) þann dag. "Litlu brandajól" kallar Sigfús það þegar jóladagur er á mánudegi, því að þá verði helgidagar einum færri. Segja má að það skjóti skökku við, þegar þau einu jól sem Árni Magnússon kallar brandajól, og Jón frá Grunnavík kallar brandajól meiri, eru orðin að litlu brandajólum!

Af framansögðu er ljóst að á liðinni tíð hafa menn lagt mismunandi skilning í orðið brandajól, einkum þó hvað séu stóru og litlu brandajól. Þær heimildir sem vitnað hefur verið í, benda eindregið til að orðið brandajól hafi upphaflega merkt einungis það þegar jóladag bar upp á mánudag. Síðan hafa einhverjir farið að kalla það brandajól líka, þegar sunnudagur fylgdi á eftir jólahelginni. Þau jól hafa þó verið nefnd brandajól minni eða litlu brandajól, því að þau urðu ekki til að lengja helgar um nýár eða þrettánda. Eftir að hætt var að halda þrettándann heilagan (1770) hafa menn horft meira til þess hvaða dagamynstur gæfi lengsta jólahelgi eða flesta frídaga. Það hefur leitt til frekari ruglings, hin upphaflega merking stóru brandajóla hefur gleymst, og loks hafa menn gert litlu brandajólin að þeim stóru.

Ef menn vilja koma reglu á þetta mál, mælir margt með því að fylgt verði elstu heimildum og heitið brandajól einungis haft um það þegar jóladag ber upp á mánudag. En ef menn kjósa að hafa tvenns konar brandajól, mættu þetta heita stóru brandajól, en litlu brandajól yrðu þá þau jól þegar jóladag ber upp á föstudag. Ekki virðist ráðlegt að tengja skilgreininguna við annað en kirkjulega helgidaga því að aðrir frídagar eru sífelldum breytingum háðir og auk þess mismunandi eftir starfsstéttum. Samkvæmt þessu hefði í mesta lagi átt að telja jólin 1992 til litlu brandajóla, en næstu (stóru) brandajól verða þá árið 1995.

Um forliðinn branda- í orðinu brandajól er það að segja, að ýmsir hafa túlkað hann svo, að þar sé átt við eldibranda. Þetta er þó engan veginn víst, og gæti allt eins verið alþýðuskýring. Árni Magnússon hefur það eftir gömlum mönnum, að nafnið sé af því dregið, að þá sé hætt við húsbruna, en "adrer hallda þad so kallad af miklum liosa brenslum Nafngiftin hefur því valdið mönnum heilabrotum í þrjú hundruð ár að minnsta kosti, og verður svo vafalaust enn um hríð.n

Bréf um jóladagana frá ca 1800 - ( Sagnanet.is)

Að gefa í skóinn

Eftir miðja 20. öld breiddist sá siður hratt út í Reykjavík og síðar öðrum kaupstöðum að börn settu skó sinn út í glugga á hverju kvöldi nokkru fyrir jól í von um að jólasveinn léti í hann eitthvert góðgæti sem fyndist morguninn eftir. Sú von gerði þau oft þægari að sofna.
Siðurinn varð hinsvegar mjög hamslaus á Íslandi fyrst eftir 1950. Sumir byrjuðu strax í upphafi jólaföstu eða 1. desember, og stundum komu stórar fjárfúlgur í skóinn. Olli slíkt bæði metingi og sárindum þegar börn báru sig saman í skóla, og leiðindum fyrir alla uppalendur. Ekki var gert neitt skipulagt átak til að hamla gegn þessum ófögnuði. Fóstrur og ömmur leituðu þó ráða hjá þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins, og af hennar hálfu var fjallað um málið í Ríkisútvarpinu. Árangurinn varð sá að upp úr 1970 tókst smám saman að innræta þá eðilegu meginreglu að ekkert kæmi í skóinn fyrr en fyrsti jólasveinninn kemur til byggða 13 eða 9 nóttum fyrir jól, og ekki væri annað en smáræði í skónum.

Kerti

Eigi síðar en snemma á 19. öld var orðinn almennur siður að gefa hverju barni kerti á jólunum og jafnvel öllu heimilisfólkinu. Nokkrir heimildarmenn minntust þess einnig að kertastubbum úr kirkju væri útbýtt meðal barna eftir jólamessu. Kertasteypa var eitt þeirra verka sem ljúka þurfti fyrir jólin.

Kerti voru til forna búin til úr býflugnavaxi. Það varð að flytja inn frá útlöndum og var mjög dýrt, ein mörk af vaxi kostaði sama og þrjár lambagærur.  Tólgarkerti komu svo til sögunnar ca á 15. Þau var auðvelt að búa til á sveitabæjunum og voru á hátíðum eins og jólum. Á fyrri hluta 19. aldar er svo farið að nota efnið stearin í kerti.

Tólgarkerti voru búin til þannig að tólgin var brædd og hellt í djúpan trédall. Oft var það strokkurinn á heimilinu sem var notaður og voru kertin þá kölluð strokkkerti. Í strokkinn var fyrst sett volgt vatn og svo bráðin tólg ofan á Kveikir á kertum voru kallaðir rök. Þeir voru búnir til úr innfluttu ljósagarni en það var úr fléttaðri bómull. Á Íslandi voru rökin oft búin til úr gömlum léreftsflíkum sem voru rifnar í ræmur ,fléttuð eða tvinnuð úr hrosshári eða þá að kveikir voru snúnir úr ull eða fífu. Rökin voru fest á lítið prik sem var kallað kertará. Síðan var þeim dýft ofan í tólgina og tólgarlagið látið storkna. Þegar það hafði storknað var þeim dýft aftur í tólgina og þannig haldið áfram þangað til kertin voru orðin mátulega digur.

Kerti voru einnig steypt í kertaformi sem var hólkur úr málmi. Kerti sem voru steypt í formi þóttu fínni og höfðu sléttara yfirborð en strokkkertin. Fyrir jólin voru auk einfaldra kerta steypt kóngakerti. Þau greinast í þrennt og eru tákn vitringanna þriggja frá austurlöndum. Kóngakerti voru búin til með því að binda þrjú rök neðan í spýtu og hnýta endarökin á mitt miðjurakið.

 

Hér efni um kerti af síðu  Salvarar Gissurardóttur.  Meira

Heilög Lúsía

 Dagur heilagrar Lúsíu er 13. desember. Nafn hennar þýðir "ljós" og er hún verndardýrlingur blindra og sjónskertra.

Heilög Lúsía

Hljóð er in höfga nótt.
Hægum í blænum
dormar nú sérhver drótt.
Dimmt er í bænum.
 

Birtir af kertum brátt,
blíð mærin eyðir nátt:
heilög Lúsía,
heilög Lúsía.

Veröld í vændum á
vonglaðar stundir.
Ljósdýrð frá himnum há
hríslast um grundir,

Drottins því bjarma ber
blessuð mær öllum hér,
heilög Lúsía,
heilög Lúsía.

Líða um lönd og sæ
ljúfsætir ómar.
Streyma frá byggð og bæ
blæfagrir hljómar.

Hennar lof heyrast skal
himins um bjartan sal
helgrar Lúsíu,
helgrar Lúsíu!

 Elsa E. Guðjónsson.

Jólatrésskemmtanir

Jólatrésskemmtanir fyrir börn urðu eftir þetta algengur siður á vegum ýmissa fleiri samtaka og jafnvel einstaklinga í Reykjavík og fleiri kaupstöðum. Svo háan sess fer jólatréð að skipa að síra Valdimar Briem líkir því við Jesúm Krist í sálmi, en það hafði Jón Thoroddsen reyndar þegar gert í afmælisvísum árið 1859.Elstu íslensku jólatréskvæði sem enn hafa fundist eru eftir Guðmund Guðmundsson skólaskáld og steingrím Thorsteinsson. Kvæði Guðmundar heitir Við jólatréð" og var sungið undir laginu Gamla Nóa" á barnasamkomu Iðnaðarmannafélagsins í reykjavík 7. janúar 1898. Ekki verður þess vart að það hafi borist víðar, nema hvað það birtist í Æskunni fyrir jólin 1921:

Tengdum höndum, tengdum höndum
tréð við göngum kring.
Nú er gleði og gaman
gott að vera saman.
Kringum ljósin, kringum ljósin
kát við sláum hring

Jólagjafir

Jólagjafir í nútímaskilningi eru ekki nema rúmlega hundrað ára gamall siður meðal almennings á Íslandi þótt gjafir á jólum þekktust frá fornu fari hjá kóngafólki og öðrum höfðingjum erlendis og hérlendis eins og þegar má sjá í Egils sögu og fleiri fornritum.

Eigi síðar en snemma á 19. öld var orðinn almennur siður að gefa hverju barni kerti á jólunum og jafnvel öllu heimilisfólkinu. Önnur tegund jólagjafa var á þá lund að hinir betur stæðu sendu snauðum nágrönnum einvherja matarögn fyrir jólin. Þessi siður mun eiga sér ævafornar rætur sem kirkjan hélt áfram að rækta. Eftir miðja 19. öld fer að örla á jólagjöfum í nútímastíl enda varð þá meira um sölubúðir en áður eftir að fullt verlsunarfrelsi komst á árið 1855.

Langt fram á 20. öld var algengt að kaupmenn auglýstu sérstaka jólabasara og buðu afslátt á ýmsum vörum. Þetta fellur niður á stríðsárunum seinni en um leið fjölgar jólagjöfum um allan helming. Þessa breytingu virðist mega rekja til hinnar margrómuðu lífskjarabyltingar verkalýðsins á þessum árum. Eitt af fyrstu viðbrögðum verkafólks þegar lífskjör bötnuðu var að sjá til þess að börn þeirra fengju jóalagjafir ekki síður en hinna sem betur máttu. Þá reyndist ekki lengur sama þörf fyrir basara með niðursettu verði.

Íslendingar hafa jafnan afhent jólagjafir sínar á aðfangadagskvöld rétt eins og menn fengu áður jólaskó og kerti á því sama kvöldi.

Jólamatur

Jólakort

Jólasveinar

Jólakötturinn

Jólatextar

Jólakærleikur

Jóladagatal

Jólakveðjur

Jólaguðspjallið

Grýla og Leppalúði