Grýla
(Mynd eftir Tryggva Magnússon)
Grýla er þekkt sem flagð frá 13. öld , það er minnst á hana sem tröllkvendi í SnorraEddu, en það er ekki fyrr en á 17.-18 sem hún er bendluð við jólin og þá sem barnaæta. Í kvæðum og sögum af Grýlu þá hefur hún oftast ekki erindi sem erfiði og þarf alltaf að láta í minni pokann.Orðið sjálft merkir einna helst , ógn, hótun eða hryllingur. Fyrst fréttist af jólasveinum á 17. öld sem afkvæmi Grýlu og miklu illþýði. Þeir taka nokkuð að mildast á 19. öld, koma þá ýmist af fjöllum eða af hafi, eru oftast 9 eða 13. Spurnir eru af rúmlega sjötíu jólasveinanöfnum. Grýla er sá gestur jólanna sem er talinn hvað skelfilegastur. Hún er tröllkerling, sem heyrir í óþekkum börnum yfir holt og hæðir, skellir þeim í pokann sinn og þau enda svo í stóra pottinum hennar. Í mínum huga er Grýla alltaf með pokann á bakinu, tilbúinn ef heyrist í óþekkum krakka, hún er líka alltaf svöng, endalaust hungur sem hrjáir hana. Sumar lýsingar á Grýlu er svakalegar, jafnvel að hún sé marghöfða djöflakerling, (300) hausa og þrenn augu í hverju höfði hafi marga langa hala.
Hún hefur marga langa hala og hófa í stað fóta. Hún er geysistór með svakalegar hendur sem hún grípur óþekku börnin með og kartnögl á hverjum fingri. Hún hefur skögultennur sem ofnbrunnið grjót, mikið og bogið nef alsett vörtum. Hún hefur brennandi augnaráð, helblá augu í hnakkanum og geysigóða heyrn.“
Enn þann dag í dag er Grýla notuð á saklaus börnin ef þau eru ekki stillt eða hlýðin.
“ Nú fara Grýla og jólasveinarnir að fylgjast með – Það styttist í að það eigi að setja skóinn út í glugga, nú er eins gott fyrir ykkur að hlýða annars……! „
Eitthvað í þessum dúr heyrist á heimilum í dag…..eða hvað. Þó svo að sumir haldi að Grýla sé dauð… myndi ég taka þeim fréttum með varúð.
Jólakötturinn, Grýla og Leppalúði – ( Jólamjolk.is )
Grýlukvæði
Í þjóðsögum Jóns Árnasonar segir meðal annars um Grýlu:
„Þó nú gangi ekki lengur nein munnmæli um Grýlu að teljandi sé verður allt um það að geta hennar að því sem finnst um hana í fornum ritum og þulum og manns hennar Leppalúða, því á fyrri öldum hafa farið miklar sögur af þeim, einkum henni, svo að löng kvæði hafa verið um þau kveðin og mörg um Grýlu. Þau áttu bæði hjónin að vera tröll enda er Grýla talin í tröllkvennaheitum í Snorra-Eddu. Mannætur voru þau og sem önnur tröll og sóttust einkum eftir börnum þó einnig þægju þau fullvaxna menn. En eftir að farið var að hætta að hræða börn í uppvextinum með ýmsu móti hefur Grýlutrúin lagzt mjög fyrir óðal því Grýla var mest höfð til að fæla börn með henni frá ógangi og ærslum og því er orðið grýla þegar í Sturlungu haft um tröllkonu eður óvætt sem öðrum stendur ógn af og grýlur um ógnanir. “ (JÁ I:207)
Leppalúði og Grýla. Brian Pilkington teiknaði/hannaði. Sólarfilma gaf út.
Eftir því sem við færumst nær okkur í tíma eru varðveitt mun fleiri kvæði um Grýlu og hennar hyski og á 17. og 18. öld eru þau orðin þónokkuð mörg. Í þessum kvæðum er fyrst farið að tengja Grýlu jólunum og kemur hún til byggða rétt fyrir jól í leit sinni að óþekkum börnum. Oft á hún í miklum samræðum við húsbændurna sem eðlilega vilja verja börn sín gegn þessari óhugnanlegu mannætu. Í þessum kvæðum er Grýla ekki síður ófrýnileg en síðari tíma lýsingar úr þjóðsögum Jóns Árnasonar gefa til kynna.
Eitt af þekktustu Grýlukvæðum frá 17. öld er eftir Stefán Ólafsson í Vallanesi
Eg þekki Grýlu
og eg hef hana séð,
hún er sig svo ófríð
og illileg með.
Hún er sig svo ófríð
að höfuðin ber hún þrjú,
þó er ekkert minna
en á miðaldra kú.
Þó er ekkert minna,
og það segja menn,
að hún hafi augnaráðin
í hverju þrenn.
Að hún hafi augnaráðin
eldsglóðum lík,
kinnabeinin kolgrá
og kjaptinn eins og tík.
Kinnabeinin kolgrá
og hrútsnefið hátt,
það er í átján hlykkjunum
þrútið og blátt.
Það er í átján hlykkjunum,
og hárstrýið hart
ofan fyrir kjaptinn tekur
kleprótt og svart.
Ofan fyrir höku taka
tennurnar tvær,
eyrun hanga sex saman
sítt ofan á lær.
Eyrun hanga sex saman
sauðgrá á lit,
hökuskeggið hæruskotið
heilfult af nyt.
Hökuskeggið hæruskotið
og hendurnar þá
stórar eins og kálfskrof
og kartnöglur á.
Stórar eins og kálfskrof
og kolsvartar þó
nógu er hún lendabreið
og þrifleg um þjó.
Nógu er hún lendabreið
og lærleggjahá,
njórafætur undir
og naglkörtur á.
Njórafætur undir
kolsvörtum kvið,
þessi þykir grálunduð
grátbörnin við.
Grýla og Leppalúði – Þýskur teiknari.- Útsaumuð Grýla – Rósa Pálsdóttir – Þjóðminjasafnið -Grýla Salvarar Gissurardóttur
Mynd frá Varmárskóla – Ingi Sölvi Arnarson (2002) – Útskorin hjú -Bjarni Þ Kristinsson – Póstkort Kristín Sigurðardóttir
Grýla Ólafs Péturssonar – Grýla úr Jólagarðinum í Eyjafjarðarsveit – Holly Hughes ísafirði – Steingrímur Eyfjörð Kristinsson
Grýla er enn í fullu fjöri sem stórhættuleg barnafæla en sumir nefna það nú við börn að Grýla sé dauð. Fjölmörg jólalög sem sungin eru á aðventunni fjalla um það að Grýla sé dauð og gleðjast sumir yfir því . Í sumum kvæðum er nú sá fyrirvari að hún gæti mögulega lifnað við aftur, því fleiri óþekk börn því meiri líkur. Þannig er það einmitt í frægu kvæði Jóhannesar úr Kötlum um Grýlu kem birtist í bók hans Jólin koma árið 1932. Grýlukvæði Jóhannesar úr Kötlum.
Grýla hét tröllkerling
leið og ljót,
með ferlega hönd
og haltan fót.
Í hömrunum bjó hún
og horfði yfir sveit,
var stundum mögur
og stundum feit.
Á börnunum valt það,
hvað Grýla átti gott,
og hvort hún fékk mat
í sinn poka og sinn pott.
Ef góð voru börnin
var Grýla svöng,
og raulaði ófagran
sultarsöng.
Ef slæm voru börnin
varð Grýla glöð,
og fálmaði í pokann sinn
fingrahröð.
Og skálmaði úr hamrinum
heldur gleið,
og óð inn í bæina
eina leið.
Þar tók hún hin óþekku
angaskinn,
og potaði þeim
nið’r í pokann sinn.
Og heim til sín aftur
svo hélt hún fljótt,
undir pottinum fuðraði
fram á nótt.
Um annað, sem gerðist þar,
enginn veit,
en Grýla varð samstundis
södd og feit.
Hún hló, svo að nötraði
hamarinn,
og kyssti hann
Leppalúða sinn.
Svo var það eitt sinn
um einhver jól,
að börnin fengu
buxur og kjól.
Og þau voru öll
svo undurgóð,
að Grýla varð hrædd
og hissa stóð.
En við þetta lengi
lengi sat.
Í fjórtán daga
hún fékk ei mat.
Þá varð hún svo mikið
veslings hró,
að loksins í bólið
hún lagðist – og dó.
En Leppalúði
við bólið beið,
og síðan fór hann
þá sömu leið.
Nú íslenzku börnin
þess eins ég bið,
að þau láti ekki hjúin
lifna við.
Grýlukvæði Eggerts Ólafssonar
( Ísl ljóðasafn II bindi, Almenna bókaf 1975.)
Hér er komin hún Grýla,
sem gull-leysin mól,
:,: hún er að urra’ og ýla,
því af henni :,: kól.
Hún er að urra’ og ýla,
því ein loppan fraus,
:,: þrjár hefur hún eftir,
en það ég ei :,: kaus.
Þrjár hefur hún heilar
og hlakkar sem örn;
:,: hún ætlar að hremma
þau íslensku :,: börn.
Það er hann Skúti Marðarsson,
hann svarði við það,
:,: að hennar skyldi’ hann hyskið
höggva niður í :,: spað.
Að hann skyldi brytja það
og borða við saup;
:,: heyrði það hún Grýla
og hélt það væri :,: raup.
Heyrði það hún Grýla
og gretti sitt trýn:
:,: ekki munu þeir gráklæddu
leggja til :,: mín.
Settust að henni dísir
og sálguðu’ henni þar;
:,: hróðugur var hann Skúti
og hálf-kenndur :,: var.
Þá mælti þá Tuga-sonur,
tyrrinn og blár;
:,: koma munu þau Grýlu-börn
til Íslands í :,: ár.
Koma munu þau Grýlu-börn
og kveða við dans:
:,: kyrjum við hann Skúta
og kumpána :,: hans!
Glöð urðu þau Grýlu-börn
og gengu af stað:
:,: aldrei skal þeim Íslendingum
eira við :,: það.
Ekki skal þeim Íslendingum
ævin verða löng:
:,: margan heyrða’ eg óvætt,
sem undir það :,: söng.
Margan heyrða’ eg annan,
sem undir tók þau hljóð:
:,: nú mun ei þeim íslensku
ævin verða :,: góð!
Afturgengin Grýla
gægist yfir mar;
:,: ekki verður hún börnunum
betri’ en hún :,: var.
Það á að gefa börnum brauð
Það á að gefa börnum brauð
að bíta í á jólunum,
kertaljós og klæðin rauð,
svo komist þau úr bólunum,.
Væna flís af feitum sauð,
sem fjalla gekk á hólunum.
Nú er hún gamla Grýla dauð,
gafst hún upp á rólunum.
Grýla kemur á hverjum vetri
Grýla kemur á hverjum vetri,
hún er í loðnu skinnstakks tetri.
Sú er ekki sagan betri,
sinn í belg hún fá vill jóð.
Valka litla, vertu góð,
Valka litla, vertu góð,
vendu þig af að ýla.
Senn kemur að sækja þig hún Grýla.
( Ljóðabók barnanna)
Gömul þula um grýlubörn
Grýla var að sönnu
gömul herkerling,
bæði á hún bónda
og börn tuttugu.
Eitt heitir Skreppur,
annað Leppur,
þriðji Þröstur,
Þrándur hinn fjórði,
Böðvar og Brynki,
Bolli og Hnúta,
Koppur og Kyppa,
Strokkur og Strympa,
Dallur og Dáni,
Sleggja og Sláni,
Djangi og Skotta.
Ól hún í elli
eina tvíbura,
Sighvat og Syrpu,
og sofnuðu bæði.
Grýla og Leppalúði
( Þórarinn Eldjárn )
Er börnin uxu upp og burt
ellimóð þá sátu kjurt
veslings Grýla og Leppalúði.
Á lífið hvorugt þeirra trúði.
Uns Grýla mælti mædd og rám:
– Það mætti reyna að hefja nám …
Og uppi í Hamrahlíðarskóla
háöldruð þau vermdu stóla.
Í Háskólann þau héldu inn
er höfðu klárað öldunginn.
Innrituð þau eru bæði
í uppeldis- og kennslufræði
Grýlukvæði
(Séra Guðmundur Erlendsson 1595-1670 )
Hér er komin Grýla
og gægist um hól.
Hún mun vilja hvíla
sig hér um öll jól.
Hún mun vilja hvíla sig,
því hér eru börn;
hún er grá um hálsinn
og hlakkar eins og örn.
Hún er grá um hálsinn
og hleypur ofan í fjós,
hún vill ekki horfa í
það hátíða ljós.
Hún vill ekki heyra
þann hátíðasöng;
kvartar hún um ketleysi
og kveðst vera svöng.
Grýla kallar á börnin sín
Grýla kallar á börnin sín,
þegar hún fer að sjóða
til jóla
Komið þið hingað öll til mín,
ykkur vil ég bjóða,
Leppur, Skreppur,
Lápur, Skrápur,
Langleggur og Skjóða,
Völustakkur og Bóla.
Hér er önnur svipuð:
Grýla kallar á börnin sín
þegar hún fer að sjóða til jóla.
Komið þið hingað öll til mín,
Nípa, Típa,
Næja, Tæja,
Nútur, Kútur,
Nafar, Tafar,
Láni, Sláni,
Leppur, Skreppur
Loki, Poki,
Leppatuska, Langleggur
og Leiðindaskjóða,
Völustakkur og Bóla.
Hér er komin Grýla
( Ljóðabók barnanna )
Hér er komin Grýla
grá eins og örn.
Hún er sig svo vandfædd,
að vill ei nema börn.
Hún er sig svo vandfædd,
að vill ei börnin góð,
heldur þau sem hafa miklar
hrinur og hljóð,
heldur þau sem löt eru á lestur og söng.
Þau eru henni þægilegust,
þegar hún er svöng.
Þau eru henni þægilegust,
það veit ég nú víst.
Ef þau þekktu Grýlu,
þá gerðu þau þetta sízt.
Gömul þula
Sofa urtu börn
á útskerum,
veltur sjór yfir,
og enginn þau svæfir.
Sofa kisu börn
á kerhlemmum,
murra og mala,
og enginn þau svæfir.
Sofa Grýlu börn
á grjóthólum,
urra og ýla,
og enginn þau svæfir.
Sofa bola börn
á grjóthólum,
urra og ýla,
og engin þau svæfir.
Sofa manna börn
í mjúku rúmi,
bía og kveða,
og babbi þau svæfir.
Hún er suður í hólnum
Hún er suður í hólunum,
hefur gráa skýlu,
meira veit ég ekkert um
ættina hennar Grýlu.
( Ljóðabók barnanna )
Grýla reið með garði
Grýla reið með garði,
gekk með henni Varði.
Hófar voru á henni,
hékk henni toppur úr enni.
Dró hún belg með læri,
börn trúi ég þar í færi.
Valka litla kom þar að
og klippti á gat með skæri,
tók hún band og hnýtti á hnút
og hleypti öllum börnum út.
Svo trúi ég það færi.
Grýla reið fyrir ofan garð
Grýla reið fyrir ofan garð
hafði hala fimmtán,
en á hverjum hala
hundrað belgi,
en í hverjum belg
börn tuttugu.
Þar vantar í eitt,
og þar skal far í barnið leitt.
Og önnur svipuð.
Hér fer Grýla
í garð ofan
og hefur á sér
hala fimmtán.
( Sturlunga )
Ó Grýla
(Ómar Ragnarsson)
Grýla heitir grettin mær,
Í gömlum helli býr,
hún unir sér í sveitinni
við sínar ær og kýr.
Hún þekkir ekki glaum og glys
né götulífsins spé
og næstum eins og nunna er,
þótt níuhundruð ára sé.
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla
í gamla hellinum.
Hún sinnir engu öðru
nema elda nótt og dag,
og hirðir þar um hyski sitt
með hreinum myndarbrag.
Af alls kyns mat og öðru slíku
eldar hún þar fjöll.
oní þrettán jólasveina
og áttatíu tröll.
Ó Grýla, ó Grýla, Ó Grýla
í gamla hellinum.
Já matseldin hjá Grýlu greyi
er geysimikið streð.
Hún hrærir deig, og stórri sleggju
slær hún buffið með.
Með járnkarli hún bryður bein
og brýtur þau í mél
og hrærir skyr í stórri og sterkri
steypuhrærivél.
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla
í gamla hellinum.
Hún Grýla er mikill mathákur
og myndi undra þig.
Með matarskóflu mokar alltaf
matnum upp í sig.
Og ef hún greiðir á sér hárið,
er það mesta basl,
því það er reitt og rifið
eins og ryðgað víradrasl.
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla
í gamla hellinum.
Og hjá þeim Grýlu og Leppalúða
ei linnir kífinu,
þótt hann Grýlu elski alveg
út úr lífinu.
Hann eltir hana eins og flón,
þótt ekki sé hún fríð.
Í sæluvímu sama lagið
syngur alla tíð:
Ó Grýla, ó Grýla, ó Grýla,
ég elska bara þig.
Grýla á sér lítinn bát
Grýla á sér lítinn bát,
rær hún fyrir sandi.
Þegar hún heyrir barnagrát,
flýtir hún sér að landi.
Gamall húsgangur
Grýla kemur á hverjum vetri,
hún er í loðnu skinnstakks tetri,
sú er ekki sagan betri,
sinn í belg hún fá vill jóð,
Valka litla vertu góð,
Valka litla vertu góð,
vendu þig af að ýla.
Senn kemur að sækja þig hún Grýla
Barnarím um Grýlu frá lokum 20. aldar
Grýla píla appelsína
missti skóinn ofan í sjóinn.
Þegar hún kom að landi
var hann fullur af sandi.
Jólasveinarnir og Grýla
( Mynd tekin af Grýlu og nokkrum rauðum jólasveinum í Dalvíkurskóla )
Grýla átti fullt af börnum með þremur eiginmönnum. ( Gustur, Boli og Leppalúði ) .Hér koma nokkur nöfn í viðbót við þau sem eru í kvæðinu hér að ofan.. ( Saga Daganna Árni Björnsson )
Askur, Ausa, Bikkja, Bokki, Bolli, Botni, Brynki, Bútur, Böðvar, Dallur, Dáni, Dúðadurtur, Flaka, Gráni, Hnúta, Hnútur, Hnyðja, Hnýfill, Höttur, Jón, Kleppur, Knútur, Koppur, Kútur, Kyllir, Kyppa, Láni, Lápur, Leppatuska, Ljótur, Loki, Lúpa, Mukka, Mösull, Nafar, Nípa, Nútur, Næja, Poki, Pútur, Sighvatur, Sigurður, Skotta, Skráma, Skrápur, Sláni, Sleggja, Sóla, Stampur, Stefna, Stefnir, Sikill, Strokkur, Strítur, Strumpa, Stútur, Surtla, Syrpa, Tafar, Taska, Típa, Tæja, Völustallur, Þóra, Þrándur, Þröstur.
Leppalúði er þriðji eiginmaður Grýlu og saman eiga þau hina alræmdu jólasveina sem koma til byggða um jólin. Leppalúði er afar latur og nánast það eina sem hann gerir er að bíða eftir að Grýla færi honum mat.
Grýlubjór - Fossatún í Borgarfirði
Þessi bjór er bruggaður fyrir ferðaþjónustuaðilana í Fossatúni af Galdur Brugghús. Milli-dökkur, afar bragðgóður, 5,1% .
Grýla í bókum
Grýlu er fyrst getið í Snorra-Eddu á 13. öld sem leiðir líkum að því að hún hafi komið með landnámsmönnum frá Noregi til Íslands, en það og fleira um Grýlu er óstaðfest
Það að jólasveinarnir væru 13 sést fyrst í Grýlukvæði frá 18. öld.
JPV ÚTGÁFA (2005) Rakkarapakk – Með kveðju frá jólasveinafjölskyldunni eftir Sigrúnu Eddu Björnsdóttur og Jan Pozok.
Grýla. – ( Gunnar Helgason – Mynd birt með leyfi útgefenda )( Bókaútgáfan Hólar).
Grýla gamla og jólasveinarnir, nýjar sögur – Kristján Jóhannesson
Grýlusaga Gunnar Karlsson
Ævintýri á aðfangadag Árni Árnason – Jólakötturinn tekinn í gegn Brian Pilkington
Raggi Litli og Jólakötturinn og Raggi litli í jólalandinu Haraldur S Magnússon
Grýla, Leppalúði, Jólakötturinn og Jólasveinarnir – Brian Pilkington – Sólarfilma
Fleiri bækur – Athuga.
Tröll í Reykjavík, Skórnir í glugganum – ( Vantar höfunda )
Heimildir:
Árni Björnsson. Saga daganna. Mál og menning, Reykjavík 1993
Árni Björnsson. Saga jólanna. Tindur, Ólafsfjörður 2006.
Jóhannes úr Kötlum. Jólin koma. Kvæði handa börnum. Mál og menning, Reykjavík 1932
Jón Árnason. Íslenskar þjóðsögur og ævintýri I. Bókaútgáfan Þjóðsaga, Reykjavík 1954
Stefán Ólafsson. Kvæði I. Hið íslenska bókmenntafélag, Kaupmannahöfn 1885