Jólatré
Jólatréð eins og við þekkjum það er ekki mjög gamalt í heiminum.
Elstu heimildir um skreytt tré í heimahúsum á jólum er frá Suður Þýskalandi á 16. Öld en ekki eru nema tvö hundruð ár síðan síðan farið var að festa kerti á þessi grenitré. Allra fyrstu jólatré munu hafa sést á íslandi í kringum 1850, en þó helst hjá dönskum eða danskmenntuðum fjölskyldum. Algeng urðu þau ekki , fyrr en komið var fram yfir síðustu aldamót.Það er mjög skiljanlegt, af hverju siðurinn festi ekki fyrr rætur á Íslandi. Hér var víðast hvar engin grenitré að hafa, og flestar aðrar vörutegundir hefur þótt nauðsynlegra að flytja inn. Auk þess tók sigling oft svo langan tíma , að örðugt hefði reynst að halda þeim lifandi. Þetta gerðu þó sum félög til þess að halda jóltrésskemmtanir fyrir börn , og milli 1890 – 1900 má sjá auglýst bæði jólatré og jólatrésskraut. Fyrir meira en hundrað árum hafa menn sumsstaðar byrjað á því að búa til gervijólatré. Var þá tekinn mjór staur , sívalur eða strendur, og festur á stöðugan fót. Á staurinn voru negldar álmur eða boraðar holur í hann og álmunum stungið í. Þær voru lengstar neðst, en styttust upp eftir og stóðu á misvíxl. Þær voru hafðar flatar í endann, og á honum stóðu kertin. Venjulega var staurinn málaður grænn eða hvítur og vafið um hann sígrænu lyngi. Síðan voru mislitir pokar hengdir á álmurnar og eitthvert sælgæti sett í þá. Þessi heimatilbúnu jólatré voru mest notuð , þar til fyrir nokkrum áratugum, þegar farið var að flytja grenitré inn í stórum stíl. Á síðustu árum hafa svo íslensk jólatré komið á markaðinn í æ ríkari mæli
(Heimildir: Í Jólaskapi Árni Björnsson. Bjallan 1983)
Nokkrar staðreyndir um jólatré.
- Notkun á sígrænu tré til að halda upp á vetrarsólstöður var við lýði löngu áður en talið er að Jesús hafi fæðst.
- Jólatré eyða ryki og ögnum úr loftinu.
- Það tekur jólatré að meðaltali 7-10 ár að vaxa í rétta stærð.
- Fyrstu heimildir um skreytt jólatréð eru frá Ríga í Lettlandi árið 1510.
- Árið 2002 voru 21% Bandaríkjamanna með alvörujólatré, 48% með gervitré og 32% með ekkert jólatré.
- Jólatré hafa verið seld í Bandaríkjunum síðan um 1850. Þar til nýlega komu öll jólatré úr skógum en nú eru yfir 21 þúsund aðilar sem rækta jólatré. Hálfur milljarður trjáa er í ræktun.
- Aðstoðarmaður Edisons, Edward Johnson, átti hugmyndina að því að setja rafmagnsljós á jólatréð. Átta árum síðar, eða 1882, komu þau á markað fyrir almenning. Lítil kertaljós á greinar jólatrés voru almenn strax í kringum miðja 17. öld.
- Franklin Pierce, 14. forseti Bandaríkjanna, var fyrsti forsetinn til að láta setja upp jólatré í Hvíta húsinu (1856). Þegar Teddy Roosevelt var í forsetastól mátti jólatré ekki koma inn fyrir dyr Hvíta hússins af umhverfisástæðum.
- Fyrsta prentaða heimildin um jólatré birtist í Þýskalandi árið 1531.
Fyrstu þekktu heimildir um einskonar jólatré eru frá Strassburg og þar um kring á 16. öld. En hinn fyrsti sem getur um ljósum prýtt jólatré er Goethe, í sögu frá 1774. Fyrsta mynd af jólatré með ljósum er hins vegar frá Zürich árið 1799. Nokkrum árum síðar, árið 1807, eru til sölu á markaði í Dresden í Þýskalandi fullbúin jólatré, meðal annars skreytt gylltum ávöxtum og kertum. Greinilegt er, að siðurinn var þá búinn að ná öruggri fótfestu þar um slóðir. Hann fór svo að berast til Norðurlanda eftir 1800.
Til Íslands munu fyrstu jólatrén hafa komið um 1850, í kaupstaði, aðallega hjá dönskum fjölskyldum. En fæstir landsmenn áttu þess kost að eignast grenijólatré á þeim tíma. Málið var leyst með því að smíða gervijólatré og klæða það með sortulyngi, beitilyngi eða eini. Elstu heimildir um slíkt eru frá 1880-1890.
Heimildir / Vísindavefurinn
Jólatréð hefur í heila öld verið eitt helsta tákn jólanna um heim allan. Það er þó tiltölulega nýtt af nálinni í núverandi mynd. Talið er að jólatré hafi borist til norðurlanda skömmu eftir 1800. Árið 1862 nefnir Jón Árnason sögu um reynitré og brunnu ljós á greinum þess alla jólanótt sem slokknuðu ekki hversu mjög sem vindur blés. Árið 1952 fékk Reykjavík í fyrsta sinn stórt jólatré að gjöf frá Ósló. Var það sett upp á Austurvelli, og hefur sú venja haldist síðan. Í fyrstu var jafnan kveikt á trénu síðasta sunnudag fyrir jól, en sú dagsetning færðist framar eftir því sem almennur jólaundirbúningur hófst fyrr. Síðan hafa margar erlendar borgir sent vinabæjum sínum á Íslandi jólatré.
Fyrstu auglýsingar um innflutt jólatré birtust þegar árið 1896 en þau tóku samt ekki að seljast í stórum stíl fyrr en eftir 1940.
Heimasmíðuð tré
Á seinni hluta 19. aldar fóru íslendingar að skreyta heimili sín með jólatrjám yfir jólahátiðina. Voru mörg þeirra heimagerð, unnin og skreytt úr efnivið sem til féll og hugmyndaflugið leyfði. Greinarnar ýmist tálgaðar spýtur, snúinn vír með eða án hamps, birkihríslur eða einviður. Skreytt með lyngi og lituðum kreppappír. Eftir miðja 20. öldina hurfu tré fyrir innfluttum.
(Mynd 1)
Eigandi Brynjar H. Jónsson.
Þetta jólatré er smíðað af Jóni Björnssyni smið frá Dalvík föður Brynjars, árið 1942 og var jólatré fjölskyldunnar á Svertingsstöðum í Eyjarfirði þar sem Brynjar ólst upp.
(Mynd 2)
Frá Þverá, Skíðadal
Sveinn Vigfússon frá þverá í Skíðadal smíðaði þetta tré. Er nú í eigu Vignis sonar hans.
Ýmis ráð og vangaveltur
Þegar jólatré er valið er gott að draga grein í gegnum lokaðan lófann. Á góðu tré renna nálarnar í gegn án þess að detta af. Gott er að slá neðri enda trésins hraustlega niður. Ef tréð er gott dettur barrið ekki af. Einnig má prófa að sveigja nokkrar nálar og ef þær brotna er tréð of þurrt og betra að finna annað.
Geymt úti
Ef geyma þarf tréð í nokkra daga eru svalirnar jafngóðar og jólatréssölurnar. Best er að láta tréð standa upp á endann svo það frjósi ekki niður. Tréð er geymt í netinu og gott er að taka það inn sólarhring áður en það er skreytt. Ef mjög kalt er í veðri er best að geyma það fyrst í millihita, t.d. í bílskúr.
Sagað neðan af
Þegar heim er komið skal saga 3 til 5 sentímetra neðan af trénu því það auðveldar vatnsupptöku. Best er að hafa sárið hallandi svo að endinn lokist ekki niðri í jólatrésfætinum.
Í sjóðandi vatn
Áður en tré er sett í fót og tekið inn skal stinga neðri enda þess í sjóðandi heitt vatn í nokkrar mínútur því það eykur barrheldnina. Eftir að tré er komið inn stal gæta þess að það þorni aldrei. Æskilegt er að láta jólatréð standa á köldum stað, fjarri miðstöðvarofnum og viftum og eins langt frá arninum og hægt er.
Vanafastir
Markaðurinn fyrir jólatré tekur litlum breytingum hér á landi frá ári til árs. Þó gervitré séu í sókn virðist íslenski markaðurinn vera laus við tískusveiflur. Hvít jólatré hafa ekki enn náð fótfestu hér þó þau megi sjá víða erlendis. Þeir sem gerst þekkja segja Íslendinga vanafasta þegar kemur að jólatrjám, þeir hafi ákveðnar hugmyndir um hvaða tegund skuli velja og hvernig hún eigi að líta út.
Endurvinnsla
Rétt er að minna á endurvinnslu jólatrjáa. Í mörgum sveitarfélögum er hirðing jólatrjáa auglýst sérstaklega í kring um þrettándann. Fólk er þá hvatt til að setja trén við lóðarmörk svo starfsmenn sveitarfélaganna geti hirt þau. Trén eru yfirleitt notuð til jarðvegsvinnslu.
Af hverju grenitré fyrir jólatré?
Um uppruna jólatrésins er flest á huldu, en talið er að rætur þess liggi í einhverskonar trjádýrkun djúpt í mannkynssögunni. Í Róm og víðar skreyttu menn til dæmis í fornöld hús sín um nýárið með grænum trjágreinum eða gáfu þær hver öðrum, og átti það að boða gæfu. Mistilteinninn í Englandi var afsprengi sömu hugsunar. Einnig er til fjöldinn allur af goðsögum og sögnum, þar sem alheimstré er látið tákna heiminn. Það ber ýmis nöfn, eftir því hvaðan vitneskjan er runnin, en alltaf er það sama uppi á teningnum: kenningin um „miðjuna“. Eitt þessara trjáa er Askur Yggdrasils, úr trúarbrögðum norrænna manna, og annað er Lífsins tré í Eden.
Árni Björnsson þjóðháttafræðingur ritar í bókinni Saga daganna (1977):
Frá því um 1100 var tekið að sýna helgileiki innan kirkju og utan, þar á meðal söguna um sköpun mannsins, syndafallið og burtreksturinn úr aldingarðinum Eden. Stóð skilningstréð þá tíðast á miðju sviðinu. Það var grænt tré og héngu á því epli og borðar. Líktist það talsvert jólatré, nema kertin vantaði, en svo var einnig um þau jólatré, sem fyrst eru spurnir um. En hversu sem orðið hefur siður að reisa sígrænt tré í húsum á jólum, er næsta eðlilegt, að það bætti á sig ljósum með tímanum. Kerti voru ævinlega mikið um hönd höfð á jólunum og engin undur, þótt mönnum dytti í hug að reyna einnig að festa þau á tréð.
Hannes Pétursson orti um gervijólatré.
Jólatréð okkar, stirðlegur
stautur af dökkum viði
sem bíður síns tíma
í tómlátu myrkri háaloftsins…
Nú höldum við af stað
upp í hlíðina gömlu
að reyta handa því lyng.
Það er logn og hvít jörð.
Til að reyta berjalyng
handa blásnauðu trénu.
Jólin að koma – og lyngið
er loðið af mjöll.
Vongleði
vængjar skóhælinn okkar!
Eins og gefur að skilja eru til margar helgisagnir um uppruna jólatrésins. Þekktust er líklega sagan um englana þrjá, sem Guð bað um að fara til jarðarinnar, þegar halda átti jól í fyrsta sinn, og velja þar tré, sem best hentaði tilefninu. Og allir völdu þeir grenitréð.
Önnur saga, ekki eins kunn, en ættuð frá Sikiley, er á þessa leið:
Á fyrsta ævikvöldi Jesúbarnsins komu lífverur hvaðanæva af jörðinni í fjárhúsið í Betlehem til að heiðra konunginn nýfædda og færa honum gjafir. Meira að segja trén voru í þeim hópi. Ólífutréð gaf honum ávexti sína. Pálmatréð færði honum döðlur. Og öll hin áttu líka eitthvað til að færa honum að gjöf. Nema þinurinn litli. Hann var kominn um langan veg og gat með naumindum staðið uppréttur, þegar áfangastað var náð. Hin stærri trén áttu því auðvelt með að stjaka við þessum norðlæga gesti og fyrr en varði stóð hann einn afsíðis, fjarri ljómanum sem frá jötunni stafaði. Engill, sem var þar hjá og sá það sem gerðist, kenndi í brjósti um tréð lágvaxna, fór upp til stjarnanna og bað nokkrar þeirra um að koma og setjast á greinar þess. Sem þær og gerðu, lýsandi eins og björtust kerti. Þegar Jesúbarnið sá þetta, fylltist hjarta þess af gleði og bros færðist yfir varir. Það blessaði tréð og mælti svo um, að þinurinn og ættingjar hans skyldu þaðan í frá verða prýdd á aðventu og jólum, til að verma hjörtu barnanna.
Helgisagnir á borð við þær sem hér um getur varpa skemmtilegu ljósi á uppruna jólatrésins og skýra báðar á sinn hátt hvers vegna barrtré varð fyrir valinu. Líklegast er sú venja að nota barrtré frekar en lauftré þó tilkomin vegna þess að þau fella ekki barrið (laufblöðin) heldur eru græn á þessum ársíma ólíkt lauftrjánum sem eru með berar greinar.
Sigurður Ægisson – guðfræðingur og þjóðfræðingur. — Vísindavefur Háskólans.
Sagan um jólatréð
Þegar halda átti jól í fyrsta sinn sagði Guð þremur englum sínum að fljúga út í heiminn til þess að finna jólatré.
Það voru englarnir þrír sem honum þótti vænst um af öllum.
- Engill trúarinnar
- Engill vonarinnar,
- Engill kærleikans.
Englarnir flugu út yfir akra og engi í áttina til skógarins mikla. Það var nístingskalt í veðri. Englarnir þrír voru að tala saman. Engill trúarinnar er yndislegur hvítur engill með blá augu sem ávallt horfa upp í himininn til Guðs. Hann tók fyrst til máls og sagði: “Eigi ég að vera jólatré, þá verður það að hafa krossmarkið á greinunum, en samt að vera beinvaxið og teygja sig upp til himins.”
Engill vonarinnar sagði: “Það tré sem ég kýs má ekki visna heldur verður það að vera grænt og kraftmikið allan veturinn eins og lífið sem sigrar dauðann.”
Engill kærleikans er yndislegastur þeirra allra. Það er hann sem elskar öll lítil börn og ber alltaf lítinn dreng á hægri handlegg sér og litla stúlku á þeim vinstri.
Hann mælti: “Það tré sem mér á að geðjast að verður að vera skjólsælt tré sem breiðir greinar sínar vinalega út til að skýla öllu litlu fuglunum.”
Hvaða tré ætli þeir hafi svo fundið?
Blessað grenitréð.
Það hefur kross á öllum greinunum og er grænt í vetrarsnjónum og veitir öllum litlum fuglum skjól. Þegar þeir höfðu fundið það vildu þeir líka hver fyrir sig gefa því gjöf.
Engill trúarinnar gaf því yndislegu jólakertin til þess að staðið gæti af því himneskur ljómi eins og fyrstu jólanóttina.
Engill vonarinnar setti stóra tindrandi stjörnu á toppinn.
Engill kærleikans hengdi gjafir á allt fallega græna grenitréð.
Og Guð gladdist yfir góðu englunum sínum.
Úr blaðinu Jólakveðja frá dönskum sunnudagaskólabörnum 1930. Af vef ellimáladeildar kirkjunnar.
Jólatréð eftir Júlíus Júlíusson
Saga sem ég samdi fyrir nokkrum árum – Klikkið á litla tréð.
